Sztutowo

Pierwsze wzmianki osady sięgają 1432 roku. Za początek uważa się założenie karczmy wokół której rozwijała się wieś rolniczo-rybacka. Przynależność miała wówczas do książąt zachodniopomorskich. Następnie w XIII wieku weszła we władanie Zakonu Krzyżackiego. Powstała tu stadnina koni dla rycerzy zakonu. Podczas pierwszego rozbioru Polski wioska znalazła się pod panowaniem Pruskim. Dopiero w 1919 roku przeszła pod władanie Wolnego Miasta Gdańsk. Okryte złą sławą w czasie II wojny światowej. Powstał tutaj niemiecki obóz koncentracyjny założony podczas kampanii wrześniowej 1945 r. Był miejscem zagłady 120 tysięcy więźniów. Obecnie na tym terenie funkcjonuje Muzeum Stutthof. Sztutowo oferuje różne formy wypoczynku na łonie natury i uczestnictwo w wielu imprezach sportowo-rozrywkowych. Dla osób chcących podziwiać piękno natury Mierzei Wiślanej dostępna jest w sezonie letnim przejażdżka koleją wąskotorową.

Żuławska kolej wąskotorowa

Historia kolejki sięga XIX wieku. Służyła ona do przewozu buraków cukrowych z Nowego Stawu do Kościeleszek. Wagoniki wówczas ciągnęły konie. Licząca zaledwie 5 km trasa szybko została rozbudowana do 55 km. Wagony pasażerskie zaczęły pojawiać się na początku XX wieku. Krajobraz Żuław Wiślanych uległ drastycznym zmianom, na skutek zniszczeń po II wojnie światowej, co odbiło się mocno na składach i torach kolejki dojazdowej. W latach pięćdziesiątych i siedemdziesiątych próbowano zrekonstruować zniszczenia. Niestety wiele tras zostało utraconych bezpowrotnie. Do końca lat 90 większość taboru oddano na złom, a tory były systematycznie rozkradane. W 2003 roku kolejka wąskotorowa została reaktywowana i obecnie można przejechać się nią w sezonie letnim ze stacji w Nowym Dworze Gdańskim przez Stegnę do Sztutowa i Mikoszewa. Zabytkowy parowóz ciągnący wagoniki stał się atrakcją turystyczną przyciągającą każdego roku większą ilość osób.

Kąty Rybackie

Początki Kątów Rybackich wiążą się z sąsiadującym Sztutowem. To z niego osadnicy rybaccy przenieśli się wzdłuż Mierzei Wiślanej na wschód i dali początek miejscowości, która przetrwała do dziś. Około 1715 roku na mapach pojawiła się nowa wieś nazywana wtedy Bodenwinkel. Mieściło się tu kilka drewnianych szop rybackich. Pod koniec XVIII wieku znajdowało się już 26 zabudowań, w tym lokalna karczma i szkoła, zbudowana i utrzymywana przez mieszkańców, głownie rybaków i chałupników. W okresie międzywojennym osadę rybacką zaczęto przekształcać w miejscowość turystyczną. Pobliskie karczmy i gospody zaczęły być odwiedzane przez możnych letników, którzy przyjeżdżali podziwić piękno Półwyspu Wiślanego. Rozkwit turystyki przerwała wojna. W maju 1945 roku przeszły tędy odziały Armii Czerwonej. Zniszczenia były tak duże, że mała przystań rybacka prawie przestała istnieć. Dziś Kąty Rybackie to miejscowość wypoczynkowa w bliskim sąsiedztwie natury. Enklawa ciszy i spokoju z wolnym upływem czasu. W pobliżu znajduje się rezerwat czapli siwej i kormoranów. Znaleziono tu również monety z okresu Marka Aureliusza, co świadczy o kontaktach handlowych Imperium Rzymskim.

Krynica Morska

Jest jedną z najbardziej znanych miejscowości wypoczynkowych na Mierzei Wiślanej. W sezonie letnim odwiedza ją blisko ćwierć miliona ludzi. Pierwsze ślady człowieka znalezione na tym terenie sięgają jeszcze epoki kamienia. Później prowadził tędy Szlak Bursztynowy prowadzący od Morza Śródziemnego przez Bałtyk a dalej na Półwysep Sambijski. Trakt prowadzący z Gdańska do Królewca wymusił, że współczesny Komtur Elbląski w 1424r. Henryk Hold, osadził tu karczmarza Mikołaja Wildenberga. Po wojnie trzynastoletniej Król Kazimierz Jagiellończyk nadał mierzeje miastu Gdańsk. Krynica pozostała w rękach polskich do 1772r. po czym przepadła na rzecz zaboru pruskiego. Następnie po roku 1845 przeszła na własność Elbląga, gdzie nastąpiła wyraźna zmiana charakteru z wioski rybackiej na kurort turystyczny. Uruchomiono pierwsze połączenia morskie z Elbląga i Królewca. Powstał też pierwszy zakład, gdzie można było zażyć kąpieli w grzanej wodzie morskiej. 1895 roku wybudowano tutaj Latarnie Morską pod nadzorem rzemieślnika elbląskiego Edwarda Stacha. Niestety została wysadzona przez Niemców uciekających przed Armią Czerwoną. Obecna latarnia, zajmująca jej miejsce powstała w 1951 roku. Na szczyt latarni prowadzi 100 krętych schodków, ale fantastyczny widok na całą mierzeję, zalew i Zatokę Gdańską a przy dobrej pogodzie nawet Trójmiasto czy Obwód Kaliningradzki, na pewno wynagrodzi odrobinę wysiłku podczas wejścia. Nieopodal miasteczka znajduję się naturalny punkt widokowy zwany „Wielbłądzi Grzbiet” z którego widać równocześnie Zatokę Gdańską i Zalew Wiślany. Jest to jednocześnie najwyższa wydma w Europie.

Braniewo

Miasto położone nad rzeką Pasłęką, oddalone ok. 7 km od jej ujścia do Zalewu Wiślanego. Założone zostało przez Krzyżaków prowadzących podbój Prus. Na zgliszczach podbitego grodu Bruseberg powstał drewniany zamek, wokół którego szybko rozwinęła się osada. Braniewo jest najstarszym miastem na Warmii. Było też pierwszą siedzibą biskupów Warmińskich, a w XIII wieku jedynym portem morskim. Garnizon Braniewa brał udział w bitwie pod Grunwaldem, wystawiając własną chorągiew na tarczy biało-czarnej z dwoma krzyżami w środku, czarnym i białym. Herb przedstawiony jest na słynnym obrazie Jana Matejki „Bitwa Pod Grunwaldem”. Klęska Krzyżaków po wojnie trzynastoletniej sprawiła, że przekazano miasto i Warmię w ręce polskie. W połowie XVI wieku miało tu swoją siedzibę Kolegium Jezuickie. Jego zadaniem było niesienie misji katolicyzacji Prus i Skandynawii. Braniewo stało się ośrodkiem szkolnictwa i kultury, a następnie uruchomiono tu seminarium diecezjalne i papieskie. Wojny krzyżackie, Najazd Szwedzki, a następnie Epidemia Dżumy i wojny napoleońskie bardzo mocno zniszczyły gospodarkę miasta. Częściowe zamulenie Głębi Bałgijskiej oraz konkurencja ze strony Elbląga i Królewca doprowadziły do całkowitego upadku braniewskiego portu. W ramach projektu „Pętla żuławska” została wybudowana przystań żeglarska na rzece Pasłęce. Dostęp do przystani możliwy jest od strony Zalewu Wiślanego przez port w Nowej Pasłęce.

Frombork

Pierwsze wzmianki na temat Fromborka sięgają roku 1278. Kiedy podczas kolejnego powstania Prus w 1275 roku doszczętnie spalono katedrę w Braniewie, Kapitułę Warmińską postanowiono przenieść do Fromborka. Tam na wzgórzu, na polecenie Biskupa Henryka Fleminga powstała Katedra. W wyniku tej decyzji powstały dwa oddzielne od siebie kompleksy osadnicze: zespołu katedralnego oraz miasta nad brzegiem Zalewu Wiślanego. Dopiero pod koniec XIX wieku połączono je w całość. Od początku założenia osady życie mieszkańców związane było z morzem. Większość z niech zajmowała się rybołówstwem. Z biegiem lat powstały także warsztaty rzemieślnicze, świadczące usługi głównie dla służby kościelnej. We Fromborku żył i pracował Mikołaj Kopernik. To tutaj opracował swoje dzieło „O obrotach sfer niebieskich”, które odmieniło dotychczasowe postrzeganie wszechświata. Astronom przebywał tu do swojej śmierci w roku 1543. Kompleks na wzgórzu stał się miejscem jego pochówku. Podczas wojen szwedzkich miasto doznało ogromnych zniszczeń, a od 1626 roku było okupowane przez wojska szwedzkie. Podczas kryzysu gospodarczego w połowie XVII wieku został przyłączony do Korony Szwedzkiej. W 1703 Wielki Pożar Fromborka zniszczył całą zabudowę miasta. Nietknięty został tylko kościół farny. Pod koniec XIX wieku nastąpił rozwój turystki. Uruchomiono kolej nadzalewową, która sprzyjała rozwojowi miasta, gdzie powstało wiele hoteli, gospód czy pensjonatów. Kompleks Katedralny na wzgórzu, wraz z obwarowaniem i wieżami, można zwiedzać do dziś. Mieści się tam muzeum Mikołaja Kopernika. Niezapomnianym przeżyciem będzie wizyta w planetarium i na wieży Radziejewskiego, gdzie zawieszone jest wahadło Foucaulta, które udowadnia obrót ziemi względem własnej osi.

Tolkmicko

Miejscowe legendy mówią o istnieniu grodu, którym miała władać Mita, córka księcia pruskiego Tolka, który z kolei był jednym z 12 synów Wituda. Potężnego władcy Prusów, który władał na terenie między jeziorem Drużno a rzeką Pasłęką. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają istnienie osadnictwa na rok ok. 650 p.n.e. Terytorium te zasiedlili prawdopodobnie przybysze z półwyspu Sambijskiego. Pierwsza pisemna nazwa miejscowości Tolkemit pochodzi z 1326 roku i obowiązywała aż do 1945. Tolkmicko położone jest na obszarze dawnej krainy historycznej zwanej Lanzanią, po której pozostały wały Tolkmita, których pozostałości zachowały się do dziś na południu od miasta, na terenie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej. W czasie drugiego powstania pruskiego Krzyżacy podbili Lanzanię, a prusowie zostali wymordowani lub przesiedleni, a na ich miejsce sprowadzono osadników niemieckich. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej burmistrz miasta złożył przysięgę wierności królowi Polski, a mieszczanie zburzyli znajdujący się tu zamek krzyżacki. W XVII wieku miasto nawiedzały pożary, które zniszczyły większość zabudowań, a epidemia dżumy w 1710 roku zabiła połowę jego mieszkańców. W XIX wieku odnotowano intensywny rozkwit gospodarczy, ponieważ wybudowano port rybacki, poprowadzono szosę do Elbląga, a także rozbudowano kolej nadzalewową ze stacją w Tolkmicku. Do dziś można podziwiać kościół parafialny św. Jakuba Apostoła wybudowany w XV wieku. Niedaleko Tolkmicka, w niewielkiej odległości od brzegu, spoczywa głaz narzutowy o średnicy 14m. Święty kamień według legend pogańskich. Kapłani składali na nim ofiary w intencji wypływających rybaków.

Kadyny

Na wzgórzu Wysoczyzny Elbląskiej, w czasach średniowiecza, znajdował się staropruski gród plemienia Pogezanów. Badania archeologiczne potwierdziły osadnictwo oraz ślady grodziska datowane na XI wiek. Według pogańskich legend miała się tu osiedlić Cadina, siostrzenica księcia Prusów Waidewurfa, od której wzięła się prawdopodobnie nazwa miejscowości. W 1255 roku tereny te zostają podbite przez Krzyżaków, a Kadyny stają się siedzibą komturstwa Państwa Krzyżackiego. Klęska zakonu w bitwie pod Grunwaldem doprowadziła do dużego zadłużenia, co spowodowało sprzedanie zameczka myśliwskiego i obszaru leśnego z folwarkiem w 1431 roku Janowi Bażyńskiemu. Kadyny pozostawały w rodzie Bażyńskich do 1605 roku. W połowie XVIII wieku na miejscu pruskiego grodziska powstał klasztor franciszkanów, a w 1898 roku wieś przeszła na własność cesarza Wilhelma II. Zmiana właściciela spowodowała wielki rozwój wsi. Cesarz nakazał budowę letniej rezydencji. Powstała gorzelnia, cegielnia z manufakturą majoliki, która jest poszukiwana przez prywatnych kolekcjonerów na całym świecie oraz stadnina koni, która zachowała się w dużej części do dnia dzisiejszego. Przy drodze dojazdowej od strony Elbląga stoi ponad 700 letni Dąb Bażyńskiego. Drzewo zaliczane jest do najstarszych w Polsce. Za czasów Wilhelma II stała tam stróżówka, a dębu pilnował umundurowany strażnik. Dawniej nazywano go 1000 letnim Dębem Niemiec. Obok niego rośnie sześć okazałych dębów, które reprezentują synów księżniczki Kadyny. Według legendy miały bronić tego terenu przed krzyżowcami. Niestety stan drzewa nie jest najlepszy i dąb pomału obumiera.

Suchacz

Pierwsze odkryte ślady osadnictwa na terenie Suchacza wskazują na epokę neolitu. Jest to okres sięgający ok. 4500 lat p.n.e. W czasach średniowiecza osada była wymieniana jako okręg przynależący do pobliskiej miejscowości Łęcze, gdzie prawdopodobnie mieszkali tamtejsi rybacy. W przeszłości nazwę wsi zapisywano jako Sukase lub Succase. Nazwa ta prawdopodobnie wywodzi się od staropruskiego Sucks, oznaczającego rybę. Największym wydarzeniem historycznym jakie miało miejsce w okolicach Suchacza była bitwa morska na Zalewie Wiślanym w 1463 roku. Na wysokości wsi starły się ze sobą połączone siły morskie Elbląga i Gdańska z flotą Państwa Zakonnego. Bezpośrednią przyczyną starcia było oblężenie Gniewu przez siły polskie. Na wieść o tym, Wielki Mistrz zakonu wysłał z Królewca armadę 44 okrętów, wraz z posiłkami w liczbie 1500 zbrojnych, w celu złamania oblężenia. Klęska Krzyżaków była totalna. Praktycznie cała flota została zniszczona. Bezpośrednią przyczyną bitwy na zalewie była kapitulacja Gniewu. Zwycięstwo nad zakonem upamiętnia okolicznościowy głaz znajdujący się w Suchaczu. W Krynicy Morskiej stoi Koga Elbląska. Jest to kopia średniowiecznego okrętu, które brały udział podczas bitwy.